توسل :

توسل در لغت : راغب در مفردات ریشه توسل را از وسل می داند به معنای رسیدن به چیزی با میل رغبت به آن و در لسان العرب از وسیله به معنای تقرب جستن به غیر است

توسل در اصطلاح : آن است که بنده ، چیز یا شخصی را نزد خداوند واسطه قرار دهد تا او وسیله تقرب آن شخص به خدا گردد .

دو نگرش کاملاً متضاد ومتناقص در مورد توسل وجود دارد برخی از جمله وهابیان توسل را به این جهت که فکر می کنند با توحید ناسازگار است به کلی رد کرده ، حکم به بطلان آن می دهند به طوری که شیعیان را به خاطر این عقیده رافضی می نامند وآنها را به شرک در توحید متهم می نمایند در کتاب البدع والمحدثات ، گروه فتوای وهابیان در جواب سؤالی از توسل پاسخ دادند که : «توسل به پیامبر ^(ص) وغیر او از انبیا وصالحان جایز نیست ، همچنین توسل به مقام آن حضرت وغیر او حرام است چون این عمل بدعت است واز پیامبر وصحابه حکمی از این زمینه نرسیده است » البته این دیدگاه از نظر اکثر مسلمین مردود است ولی ماقبل از آنکه توسل را در سنت اسلامی مورد بررسی قرار دهیم به بررسی دیدگاه قرآن در این مورد می پردازیم .

آیا توسل از نظر قرآن پذیرفته شده است ؟ خداوند در سوره مائده آیه 35 یک دستور کلی می دهد که یا ایها الذین آمنوا ، اتقواالله وابتغوا الیه الوسیله وجاهدوا فی سبیله لعلکم تفلحون. ای کسانی که ایمان آورده اید ، از خدا پروا کنید وبرای رسیدن به او وسیله ای فراهم آورید ودر راهش جهاد کنید ، باشد که رستگار شوید .

در واقع این آیه یک اصل کلی را که عقل هم بر آن حکم می کند یادآور شده است .

به گواهی آیات نورانی قرآن ، نظام آفرینش بر محور علت ومعلول ها یا اسباب ومسببات می گردد و پدیده ها بر بروی هم اثر می گذارند . خداوند برای اعطای فیض خویش مجاری واسبابی قرار داده وفیض خود را تنها از طریق این مجاری واسباب  اعطا می کند . بر پایه یک روایت معتبر آمده است که :  ابی الله ان یجری الا مور الا بأسبابها : خداوند ابا دارد از اینکه کارها را جز با اسباب ووسایل آن به جریان درآورد .

زندگی بشر هم بر اساس بهره گیری از وسایل واسباب طبیعی استوار است که هر آثار ویژه خود را دارند  مثلاً ما هنگام تشنگی آب می نوشیم وهنگام گرسنگی غذا می خوریم .

این اصل وضابطه در امور معنوی نیز حاکم است به این ترتیب که مثلاً فیض الهی هدایت به طور مستقیم از خدا به انسان نمی رسد بلکه راهنمایی خدا با ایجاد فطرت ، عقل وخرد و پیامبران صورت می پذیرد ، قرآن کریم درباره اسباب غیر طبیعی که بشر جز از طریق وحی راهی به شناخت آنها ندارند ، مارا به بهره گرفتن از وسائل معنوی دعوت کرده و طبق آیه 35 مائده یکی از طرق آنرا جهاد در راه خدا ذکر کرده است .

بنابر این توسل نه تنها شرک نیست بلکه رفع نیاز توسط وسائط طبیعی ومعنوی به شرط آنکه برای آنها استقلال در تأثیرقائل نشویم عین توحید است .

اما دیدگاه و روایات و سیره مسلمانان درباره توسل چیست ؟

سیوطی در المنثور از قول عمربن خطاب نقل کرده که پیامبر فرمود وقتی حضرت آدم آن گناه

 ( ترک اولی ) را مرتکب شد ، سر بر آسمان بلند کرد وگفت : خدا به حق محمد ^(ص) از تو می خواهم که مرا بیامرزی .

و نیز در کتاب اسدالغابه می خوانیم : در آن سال که قحطی به اوج خود رسید ، عمر به مسیله عباس بن عبدالمطلب (عموی پیامبر ^(ص) ) طلب باران کرد وخداوند وبه وسیله او آنان را سیراب وزمین هارا خرم ساخت . عمر رو به مردم کرد وگفت : عباس وسیله ماست به سوی خدا ومقامی بلند نزد او دارد .

توسل در میان امت های پیشین نیز بوده است :

به گزارش قرآن از توسل حضرت آدم ^(ع) که در روایت نیز به آن اشاره شد در سوره بقره آیه 37 آمده است : فتلقی آدم من ربه کلماتٍ فتاب علیه انه هو التواب الرحیم :  آدم از پروردگارش کلماتی را دریافت کرد ، پس برآن توبه نمود وبازگشت . به درستی که خداوند توبه پذیر ومهربان است . در این آیه کلمات را حتی اگر به معنای واژگان بدانیم ، مشروعیت توسل واثر پذیری آن را می رساند .

در روایات مراد از کلمات ، کلمات وجودی ونوری پیامبر اکرم ^(ص) واهل بیت ^(ع) دانسته شده است .  سیوطی در الدرالمنثور  ج 1 ص 147 آورده است که مراد از کلمات ، پیامبر واهل بیت ^(ع) اوست . در منابع شیعی نیز مثل تفسیر نور الثقلین ، این روایت وروایات دیگری از اهل بیت ^(ع) نقل شده که این مطلب را تأیید می کند .

همچنین به صریح قرآن ، فرزندان حضرت یعقوب^(ع)  از پدرشان خواستند ، بابت گناهانشان از خدا برای آنها طلب آمرزش کند وایشان نیز در خواستشان را اجابت نمود .

یا ابا استغفر لنا ذنوبنا انا کنا خاطئین . قال سوف استغفر لکم ربی انه هو الغفور الرحیم  یوسف 97 و 98 – گفتند ای پدر ، از خدا برای مان آمرزش گناهانمان را بخواه که ما در اشتباه بوده ایم

یعقوب گفت : به زودی از پروردگارم برای شما آمرزش می طلبم . قطعاً اوست که بسیار آمرزنده ومهربان است .

رواج توسل در میان مسلمین صدر اسلام : مسلمانان به عنوان رویه ای معمول به پیامبر توسل می جستند وبه وسیله او رهایی از گناه ومشکلات وسختی ها را جستجو می کردند .

سوره نساء آیه 64 قرآن می فرماید : ولو انهم اذ ظلموا انفسهم جاءووک فاسغفروا الله واستغفر لهم الرسول لوجدوا الله تواباً رحیما  اگر آنان پس از آن که با این عمل بر خود ستم کردند نزد تو می ۀمدند واز خدا آمرزش می خواستند وپیامبر^(ص) نیز برای آنان طلب آمرزش می کرد قطعاً خدا را توبه پذیر ومهربان پذیر می یافتند حتی منافقان بر پایه این سنت به پیامبر مراجعه وخواستار توسل می شدند ولی به جهت نفاقشان وعدم ایمان به توسل ، این توسل تأثیری برجا نمی گذاشت .در مورد اعرابی که از همراهی پیامبر(ص)در عمره ی حدیبیه خود داری ورزیدند قرآن در سوره فتح آیه ی 11

می فرماید : سیقول لک المخلفون من الأعراب شغلتنا اموالنا واهلونا فاستغفرلنا یقولون بألسنتهم ما لیس فی قلوبهم  ترجمه : به زودی اعرابی که از همراهی با تو تخلف ورزیدند میگویند سرگرم اموال وخانواده خود شدیم ونتوانستیم شما را همراهی کنیم پس تو برای ما طلب آمرزش واستغفار کن . اینان چیزی را که در دل هایشان نیست به زبانشان می گویند

شبه نفی توسل در قرآن : گاهی برای بیان ممنوعیت توسل به آیاتی از قرآن استناد می شود از جمله آیات 56 و 57 سوره اسراء وآیه 5 سوره حمد .

اسراء 56 : قل ادعوا الذین زعمتم من دونه فلا یملکون کشف الضر عنک ولا تحویل

5 یوره حمد : ایاک نعبد وایاک نستعین

دوآیه نخست درباره نفی الوهیت معبود های مشرکان است وهیچگونه ارتباطی به مسئله توسل ندارد و آیه 5 سوره حمد درصدد نفی کمک خواستن از غیر خدا با اعتقاد به استقلال آنها است ، نه نفی استعانت از خداوند با وسایل ، همچنانکه  در قرآن کریم یاری جستن از نماز

 (واستعینوا بالصبر والصلوه) وامور دیگر نیز مطرح شده . یکی از اصول مسلم اسلامی توحید ربوبی است به این معنا که تنها خداوند مالک حقیقی هستی است وتدبیر موجودات عالم بر عهده اوست واگر یکی از مخلوقات به تنظیم امور موجود دیگری دست می زند این عمل او وابسته به اذن واراده خداوند است بنابراین تمسک به اولیای الهی به معنای اعتقاد به استقلال آنان در تأثیر گذاری وبر آمدن حاجات نیست بلکه توسل در حقیقت توجه به خداوند است زیرا احترام این اشخاص نزد ما به این خاطر است که از مقربان درگاه خداوند اند .

راه های توسل : این که چه چیز سبب قرب به خدا وبرآوردن نیازهاست شارع معین می کند مثل نماز ، روزه ، احسان به یتیم ودستگیری از مستمندان و غیره . انسان در پرتو این اعمال حقیقت بندگی را می یابد وبه خداوند نزدیک می شود .

بنابر این وسیله در آیه 35 مائه معنای وسیعی دارد ووسایل تقرب به در گاه الهی منحصربه امور عبادی هم نیست بلکه در کتاب و سنت یک رشته وسایل همچون توسل به اسماء وصفات الهی معرفی شده که استجابت دعا را به همراه دارد – چنانکه در سوره اعراف 180 آمده ولله الاسماء الحسنی فادعوه بها  اسماء حسنی مخصوص خداوند است ، پس او را به وسیله آنها بخوانید

اشتباه در انتخاب وسیله : قرآن بیان می کند که توسل به عنوان سنتی دیرین بین مردمان بوده وهمین مسئله موجب شده بود تا در انتخاب وسیله به اشتباه بروند .

مشرکان به بت ها به عنوان وسیله تقرب توسل می جستند چنان که خود بدان اقرار دارند و قرآن آن را گزارش می کند – زمر 3 : والذین التخذوا من دونه اولیه مانعبدهم إلا لیقربونا زلفی

وکسانی که به جای خدا معبودانی را برگزیده ومی گویند ما آنها را جز برای این که ما را به خدا نزدیک وبه منزلتی نزد او برسانند عبادت نمی کنیم .

زمر 43 : ام اتخذوا من دون الله شفعاء  آیا مشرکان جز خدا کارسازانی برای خود گرفته اند بنابراین قرآن تمسک وتوسل مشرکان به بت ها برای تقرب را تخطئه می کند ولی به این معنا نیست که اصل توسل نادرست یا غیر مشروع است .

توسل وتلاش ؟ توسل به معنای واگذاری ودست روی دست گذاشتن نیست زیرا توکل وتوسل به معنای تأثیر گذاری خدا بر هستی وتوحید افعالی است وتلاش بشر در طول اراده الهی است زیرا دنیا را خداوند مکان تأثیر اسباب قرار داده وبدین جهت به دارالاسباب شهرت یافته و قرآن یس از تأکید بر توسل ، سخن از تلاش وجهاد از سوی بنده وبه کارگیری تقوا بیان می آورد .

اتقوا الله وابتغوا الیه الوسیله وجاهدوا فی سبیله لعلکم تفلحون  اگر می خواهید رستگار شوید وبه هدف برسید از وسیله استفاده کرده و در راه او تلاش وجهاد کنید .

آثار توسل : برای توسل آثار بسیاری بیان می شود ولی به عنوان برخی از مصادیق قرآنی توسل می شود می توان به آثاری چون آمرزش از گناهان که بنوبه خود در جذب برکات ورهایی از مشکلات وسختی ها اشاره کرد – بقره 37   فتلقی آدم من ربه کلمات فتاب علیه انه هو التواب الرحیم

توسل عامل مهمی در گشودن درب توبه به سوی فرد وجامعه است از این جاست که درب رحمت الهی نیز باز می شود و توسل به عنوان عاملی در این راستا معنا می یابد .

نساء 63 : ولو أنهم اذ ظلمو انفسهم جاءوک فاستغفروا الله واستغفرلهم الرسول لوجدوا الله توباً رحیما

ممتحنه 12 : واستغفر لهن الله ان الله غفور رحیم  آمرزش گناهانشان را از خدا بخواه که خداوند آمرزنده ومهربان است

موانع توسل : برای اینکه جزوکسانی نشویم که فرصت توسل از آنان گرفته می شود باید به رهکارهایی که قرآن بدان اشاره کرده توجه داشته باشیم . برخی می گویند که توفیق توسل وتمسک را نمی یابیم می توان به عواملی که قرآن برشمرده اشاره کرد.

یکی از آنها استکبار ورزی است به این معنا که انسان متکبر نمی تواند به توسل برسد واز آن بهره بگیرد انسان متکبر خود را بیش از حد باور داشته ونیازی نمی بیند که از دیگری یاری بجوید

منافقون 5 : واذا قیل لهم تعالوا استغفر لکم رسول الله لورا رؤسهم ورأیتهم یصمون هم مستکبرون  ترجمه وهنگامی که به آنان گفته شود بیاید تا پیامبر خدا برای شما از خدا آمرزش بخواهد سرهایشان را بر می گردانند وتکبر کنان از پذیرفتن سخن او خود داری می کنند مانع دیگری که در قرآن به آن اشاره شد نفاق است . انسان منافق از آنجایی که باوری به رسالت وایمانی به قیامت ورستاخیز ندارد خود را بی نیاز از توسل به دیگری می بیند .

 به هر حال توسل امری مشروع ، مفید وتأثیر گذار است که انسان برای رهایی از مشکلات وسختی هایش می تواند از آن بهره ببرد وبهترین توسل همان است که پیامبران از آن بهره جسته اند وآن بهره گیری از انور پیامبر ^(ص) واهل بیت ^(ع) اوست .